Dobre oświetlenie jest ważnym czynnikiem wpływającym na jakość wykonywanej pracy, na samopoczucie oraz wydajność pracowników. Odpowiednia ilość światła o charakterystyce prawidłowo dobranej do specyfiki wykonywanych czynności jest niezbędna w obiektach biurowych, halach przemysłowych i magazynach. Ponieważ zastosowane rozwiązania mają duże znaczenie również dla bezpieczeństwa osób znajdujących się wewnątrz pomieszczeń, zagadnienia związane z warunkami oświetleniowymi na różnych stanowiskach pracy są szczegółowo opisane w przepisach dotyczących BHP oraz obowiązujących normach. Wybierając oświetlenie przemysłowe lub biurowe, trzeba więc pamiętać o tym, by jego specyfikacja odpowiadała stawianym wymaganiom. Przyjrzyjmy się bliżej kwestii oświetlenia miejsc pracy i sprawdźmy, na jakie sprawy warto zwrócić szczególną uwagę, szukając opraw i źródeł światła.

Znaczenie sztucznego oświetlenia w miejscu pracy

Budynki przeznaczone do prowadzenia działalności produkcyjnej lub biurowej powinny być zaprojektowane w taki sposób, by do ich wnętrza docierało naturalne światło słoneczne. Przepisy wymagają, by w miejscach, w których stale przebywają ludzie, powierzchnia przeszkleń wynosiła przynajmniej 1/8 powierzchni podłogi, a w pozostałych przypadkach co najmniej 1/12. Obowiązek ten może być realizowany nie tylko za pomocą tradycyjnych okien, ale również instalowanych świetlików i całych pasm świetlnych montowanych w konstrukcji dachu. W większości przypadków w budynkach przemysłowych, magazynowych i biurowych układ wnętrza oraz rozmiary obiektu sprawiają, że ich powierzchnia jest oświetlona nierównomiernie, a natężenie światła jest zbyt małe. Oznacza to konieczność montowania opraw i źródeł światła, które poprawiają warunki oświetleniowe panujące w poszczególnych pomieszczeniach.

Wymogi co do ilości i jakości światła w pomieszczeniach oraz warunków, które powinny spełniać używane lampy, opisuje norma PN-EN 12665 – „Światło i oświetlenie. Podstawowe terminy oraz kryteria określania wymagań dotyczących oświetlenia”, a także PN-EN 12464 – „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach”. Wskazują one najważniejsze parametry, jakim powinny odpowiadać używane oprawy oraz podają wymagania co do sposobu, w jaki muszą rozchodzić się promienie świetlne.

Do najważniejszych zadań, jakie mają do spełnienia oprawy i źródła światła montowane w miejscach pracy należy zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, który umożliwi dostrzeganie pojawiających się zagrożeń, np. związanych z pracą wykorzystywanych maszyn czy urządzeń transportowych, a także zagwarantowanie właściwych warunków do wykonywania pracy, w zależności od jej charakteru, w tym m.in. pełnej możliwości rozróżniania barw lub dostrzegania niewielkich detali. Istotna jest również odpowiednia wygoda widzenia związana z odczuwanym poziomem komfortu, brakiem przemęczenia wzroku czy zachowywaniem pełnej sprawności.

Wśród najważniejszych parametrów światła w miejscu pracy znajdują się poziom luminacji, barwa światła, unikanie olśnień, wierność oddawania barw oraz brak migotania.

Natężenie światła w miejscu pracy

Zgodnie z przepisami poziom luminacji, czyli ilość promieni świetlnych padających na każdy metr kwadratowy powierzchni powinien przyjmować wartości uzależnione od charakteru wykonywanych zadań. Natężenie światła należy dopasowywać do potrzeb, czyli stopnia trudności wynikającego z tego, jak dobrze elementy używane podczas pracy są widoczne na tle powierzchni, na jakiej się znajdują, a także do ich wielkości. W miejscach,  które służą do przemieszczania się, luminacja powinna osiągać wartość przynajmniej 100 luksów. Tam, gdzie osoby zatrudnione wykonują prace związane z zadaniami wzrokowymi, natężenie musi wynosić przynajmniej 200 luksów. Przy zadaniach szczególnie wymagających poziom natężenia światła może sięgać nawet powyżej 1000 luksów.

Odpowiednie natężenie światła na stanowisku pracy powinno być związane nie tylko z bezpośrednim miejscem wykonywania określonej czynności, ale również z jego otoczeniem. Proporcje między natężeniem światła w tych strefach muszą być również zachowywane. Jeżeli w tzw. obszarze zadania (OZ), czyli np. na stole roboczym lub wokół pulpitu sterującego albo kontrolnego maszyny czy instalacji natężenie światła będzie wynosiło 200 luksów, to w obszarze bezpośredniego otoczenia (OBO), definiowanym jako pas 0,5 metra wokół obszaru zadania natężenie musi wynosić 150 luksów. W obszarze tła (OT), czyli w pasie 3 metrów otaczających otoczenie bezpośrednie natężenie powinno wynosić 1/3 wartości OBO, czyli w tym przypadki 50 luksów. Normy podają wartości dla OZ, OBO i OT przy różnych natężeniach światła.

Odpowiedni rozkład luminacji ma zapewnić właściwy poziom kontrastu, a także zagwarantować możliwość akomodacji wzroku i płynnego przechodzenia od obserwowania szczegółów do spoglądania na elementy znajdujące się w pobliżu. Poza samym natężeniem światła emitowanego przez lampę ważny będzie więc również wskaźnik odbicia od powierzchni i przedmiotów znajdujących się w pomieszczeniu. Określa on, jak duża ilość promieni świetlnych padających na daną powierzchnię będzie odbita, a jaka rozproszona lub pochłonięta. Dla sufitów wartość ta powinna wynosić od 0,7 do 0,9, w przypadku ścian między 0,5 a 0,8, natomiast podłoga powinna odbijać jedynie 0,2–0,4 padających promieni.

Unikanie olśnień powodowanych przez źródła światła

Rozkład luminacji ściśle wiąże się z koniecznością unikania olśnień. Zjawisko to może zakłócać wykonywanie zadań, powodować nieprzyjemne odczucia, a także stanowić duże zagrożenie przy obsłudze maszyn czy podczas przebywania w strefach, w których poruszają się urządzenia transportu wewnętrznego albo przemieszczają się elementy maszyn. Z olśnieniem mamy do czynienia wówczas, gdy natężenie światła z jednego źródła bardzo silnie kontrastuje z natężeniem światła w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, przekraczając poziom, do którego może łatwo dostosować się ludzki wzrok.

Poziom olśnienia może być różny – od najbardziej niebezpiecznego, powodującego czasowe oślepienie wykluczające możliwość dostrzeżenia jakichkolwiek przedmiotów znajdujących się w polu widzenia, po takie które powodują jedynie poczucie dyskomfortu. Wielkość możliwego olśnienia jest określana za pomocą wskaźnika ograniczenia olśnienia UGR. Dostosowując rodzaj opraw przemysłowych montowanych na poszczególnych stanowiskach pracy, warto więc zadbać, by nie tylko eliminowały występowanie olśnień oślepiających, ale również takich, które są określane jako przykre tj. wpływające na pogorszenie funkcjonowania psychofizycznego pracownika wskutek spadku koncentracji oraz przeszkadzające, czyli takie, które stanowią jedynie krótkotrwałe zmniejszenie zdolności widzenia. Lampy tego rodzaju powinny być tak zaprojektowane, by ukierunkowywały strumień światła w taki sposób, żeby nie docierało ono w nadmiarze wprost do oczu pracownika, niwelując skutki olśnienia bezpośredniego. Należy jednak również zwrócić uwagę na skutki olśnień odbiciowych, kiedy to wiązka światła odbija się np. od wypolerowanej metalicznej powierzchni. Jednym z najskuteczniejszych sposobów ograniczania olśnień jest wybór źródeł światła o odpowiednim kącie rozsyłu promieni świetlnych albo stosowanie osłon.

Barwa światła oraz wskaźnik oddawania barw

Światło emitowane przez oświetlenie sztuczne może mieć bardzo szeroki zakres temperatury barwowej. Jest ona postrzegana jako zabarwienie światła od światła niebieskawego po jasnopomarańczowe. Barwa światła ma również wpływ na zdolność rozróżniania poszczególnych kolorów, a także na samopoczucie i zdolność koncentracji. Światło „ciepłe” o temperaturze barwowej zbliżonej do 2000 K sprzyja wypoczynkowi i relaksowi, natomiast barwa „chłodna” sięgająca 6500 K jest często odbierana jako nienaturalna i drażniąca. Choć temperatura barwowa powinna być dopasowana do rodzaju wykonywanych zadań, to w większości przypadków najodpowiedniejszym wyborem będzie 4000 K, dająca światło zbliżone do naturalnego. Wartość ta sprzyja koncentracji oraz daje najlepsze możliwości rozpoznawania kolorów.

Warto także pamiętać, że różne źródła światła mają odmienny wskaźnik oddawania barw (R_a). Jego maksymalny poziom, oznaczający optymalne widzenie barw w oświetleniu naturalnym to 100. W pomieszczeniach, w których ludzie przebywają na stałe norma PN-EN 12464 wymaga, by współczynnik ten osiągał przynajmniej 80. W przypadku wykonywania prac, gdzie dobre rozróżnianie barw ma spore znaczenie, a także przy pracy biurowej współczynnik R_a powinien zawierać się między 80 a 90. Do zadań związanych ze szczególnymi wymogami w zakresie rozróżniania kolorów, np. w przemyśle spożywczym, poligraficznym czy elektronicznym celowe będzie używanie źródeł światła o bardzo wysokim R_a przekraczającym 90.

Ważnym czynnikiem wpływającym na jakość oświetlenia jest także unikanie migotania. W większości przypadków w zastosowaniach przemysłowych są używane oprawy ze źródłami światła w technologii LED, gdzie wykorzystywana częstotliwość nie wywołuje dostrzegalnego przez człowieka efektu zmiany natężenia światła. Wciąż jednak należy unikać tzw. efektu stroboskopowego. Może on być wywoływany przez rytmicznie poruszające się lub obracające urządzenia albo ich części, np. ramiona robotów czy wentylatory zasłaniające źródło światła albo przez jego zamierzone pulsowanie. Niebezpieczne są następstwa tego faktu, ponieważ przy określonej częstotliwości przedmioty oświetlane migającym światłem mogą sprawiać wrażenie, że pozostają w bezruchu, podczas gdy w rzeczywistości przemieszczają się lub wirują.

Oprawy przemysłowe stosowane w miejscach pracy powinny być zgodne z regulacjami Kodeksu pracy oraz wydanych do niego aktów wykonawczych i obowiązujących norm. Jest to gwarancją bezpieczeństwa, a także korzystnie wpływa na wydajność pracy i jej jakość. Odpowiednio dobrane oświetlenie miejsc pracy to również znaczące oszczędności dzięki mniejszemu zużyciu energii elektrycznej.